દિવ્યવાણી – સ્વામી વિવેકાનંદ

દિવ્યવાણી – સ્વામી વિવેકાનંદ

---

પૃષ્ઠ સંખ્યા: 23
File Size: 2.66 MB

---

રામાયણ – સ્વામી વિવેકાનંદ

આપણા સહુનું લક્ષ્ય એક જ છે : અનિષ્ટનો વિનાશ. તમે તમારી રીતને અનુસરો, હું મારી રીતને અનુસરીશ. માત્ર આપણે આદર્શનો વિનાશ ન કરવો જોઈએ. પશ્ચિમને હું એમ નથી કહેતો કે તમે મારી રીતને અનુસરો; જરૂર નહીં. લક્ષ્ય એક જ છે, પણ તે પ્રાપ્ત કરવાની રીતો એકસરખી ન પણ હોય. તેથી ભારતના આદર્શો વિશે સાંભળ્યા પછી હું આશા રાખું છું કે તમે એ જ રીતે ભારતને કહેશો : ’અમે જાણીએ છીએ કે આદર્શ તો આપણા બંને માટે યોગ્ય જ છે. તમે તમારા ધ્યેયને અનુસરો; તમે તમારી રીતે તમારા માર્ગે સંચરો; પ્રભુ તમને સહાય કરો !’ પૂર્વ અને પશ્ચિમને મારા જીવનનો સંદેશ એ છે કે આદર્શોની ભિન્નતાના કારણે ઝઘડો ન કરો. હું તમને એમ બતાવવા માંગુ છું કે ગમે તેટલા વિરોધી દેખાતા હોવા છતાં પણ બંનેનું લક્ષ્ય તો એક જ છે. આ જીવનની ભુલભુલામણીમાંથી આગળ વધતા વધતા આપણે સહુ એકબીજાને કહીએ: ’પરમાત્મા તમને સહાય કરો !’

---

મિત્રને – સ્વામી વિવેકાનંદ

( છંદ:શિખરિણી )

(સ્વામી વિવેકાનંદે રચેલ બંગાળી કાવ્ય ’સખાર પ્રતિ’ ઉપરથી)

જહીં રોગે શાન્તિ, સુખ દુ:ખ મહીં, તેજ તિમિરે,
ઊંધી આવી રીતે અરર ! કરવી શોધ પડતી ;
શિશુના પ્રાણોની મળી વળતી જ્યાં સાક્ષી રુદને,
કરે ત્યાં શી આશા સુખ તણી તું વિદ્વાન થઈને ? – ૧

અહા ! દ્વંદ્વો વચ્ચે રણ સતત આ ઘોર મચતા;
પિતા પુત્રોમાંયે ભરચક ભરી સ્વાર્થમયતા;
અહીં શાન્તિ કેરું શુચિસ્વરૂપ ના, ના, મળી શકે,
સૂતા સંસારીને નરક પણ છે સ્વર્ગ દીસતું. – ૨

ગળે ફાંસી જો છે સતત અહીં કર્મો તણી મહા,
વિચાર્યું તો એક્કે નવ મળી મને રાહ છૂટવા;
નહીં યોગે ભોગે, જપતપ મહીં; અર્જન વિષે,
ગૃહે કે સંન્યાસે, નહીં વળી કંઈ ત્યાગ-વ્રતમાં; – ૩

ન ક્યાંયે છે ભાઈ ! સુખ તણી જરી ગંધ સરખી,
અરે કાયાધારી અફળ ગણતો આ જગ મહીં;
ઊંચું જાતું હૈયું, દુ:ખ પણ વધારે અનુભવે
અહા ! આ સંસારે દુ:ખ, દુ:ખ અને દુ:ખ સઘળે. – ૪

સુહ્રદ! નિસ્વાર્થી તું; ભવમહીં ન છે સ્થાન તુજનું,
પ્રહારો લોઢું જે ઝીલતું મૃદુ હૈયું નહીં સહે;
બને જો તું ભાઈ ! મધુ મુખ, ધરે છો વિષ ઉરે,
તને તો ધારેલું જરૂર મળશે સ્થાન જગમાં. – ૫

વિતાવ્યું અર્ધું મ્હેં જીવન અહીં વિદ્યાર્જનમહીં,
અને ધર્મ પ્રાપ્તિ ચરમ ગણીને સાધન કર્યાં,
વળી ભિક્ષા માગી ઘર ઘર જળેલાં ચિર ધરી,
ફર્યો ગાંડા જેવો નદી તીર અને પર્વત વિષે. – ૬

મને અંતે લાધ્યો સફળ મતનો સાર જ અહીં,
સુણી લ્યો, સંસારે પરમ બસ આ સત્ય ગણજો,
તરંગઘાતોથી ક્ષુભિત ભવને પાર કરવા,
તમારાં હૈયાની અમળ પ્રીત તો નાવ બનશે. – ૭

બીજું સર્વે જે છે પરમ ભ્રમ છે એ મન તણો,
ન તંત્રે મંત્રે કે મત વિવિધમાં સાર કંઈ છે;
પશુ, પક્ષી જીવે, સકળ કીટમાં પ્રેમદીપ છે,
બીજા કોઈયે ના, મહત બસ એ દેવ જ ખરે ! – ૮

સમર્પે મા પ્રાણો, હરણ કરતો ચોર વળી જ્યાં,
બધાં પ્રેમજ્ઞાન અકળ ધ્વનિને વંદન કરે;
નહીં એ કાંઈ છે મનવચને જ્ઞાત જરીએ,
વસે માતૃભાવે પ્રબળ શક્તિ મૃત્યુ રૂપમાં. – ૯

સહુ ધર્માધર્મે, શુભ અશુભથી એ જ પૂજતું,
કહો, એથી બીજું જીવ કરી શકે શું જગતમાં ?
સુખોની આકાંક્ષા સમ નવ બીજો છે ભ્રમ કંઈ,
વળી દુ:ખો ચાહે, પરમ ગણવો પાગલ અહીં. – ૧૦

અહો ! ફેલાયો છે જલધિ ભવનો દુસ્તર મહા,
ભલે બુદ્ધિ દોડે, તદપિ ન કંઈ અંત દિસતો;
સુણો પક્ષી સર્વે ! મળી ન તમને પાંખ ઊડવા,
નહીં કો આ માર્ગે ઊડી શકતું, કહો ક્યાં પછી જશો? – ૧૧

સહ્યા છે આઘાતો, તદપિ ન ત્યજો વ્યર્થ શ્રમને !
તજો વિદ્યાગર્વ, જપતપ તણુંયે બલ તજો,
સહારો લ્યો ભાઈ ! અવિરત તમ પ્રેમ બલનો,
પતંગો અગ્નિમાં મરણ વરીને એ જ શિખવે. – ૧૨

પતંગો તો અંધા, રૂપ મહીં બની મુગ્ધ મરતા,
તમે પ્રેમી વત્સો ! અનલ મહીં બાળો મલિનતા;
વિચારો આવું કે ઉર સુખ ભિક્ષુ તણું ચહે,
કૃપાપાત્ર થાઓ, તદપિ નવ તેમાંય ફળ છે. – ૧૩

સમર્પો, કિન્તુ ના જરીય બદલામાં કંઈ ચહો,
અરે ! બિન્દુ ઈચ્છો ! તજી દઈ તમે સાગર મહા !
સહુ ભૂતો કેરો સુહ્રદ બસ એ પ્રેમ સમજો,
અને બ્રહ્મે, કીટે સકળ અણુ આધાર ગણજો. – ૧૪

સહુનો એ પ્રેમી, પરમ તમ, પ્રેમાસ્પદ બનો,
બધું વારી નાખો, તનમન પ્રભુનાં ચરણમાં;
બહુ રૂપોમાં એ ઈશ અચલ ઊભા તમ કને,
બીજે શોધો શાને? જીવ-પૂજનમાં છે શિવપૂજા. – ૧૫

ભારતને કઈ કેળવણીની જરુર છે – સ્વામી વિવેકાનંદ

તારીખ ૨૪ એપ્રિલ ૧૮૯૭માં દાર્જિલિંગથી શ્રીમતી સરલા ઘોષાલને લખાયેલ પત્રના અંશો અત્રે પ્રસ્તુત છે. પોસ્ટને અંતે આપેલ લિંક પર ક્લિક કરીને પુરો પત્ર વાંચી શકાશે.

---

કોઈ પણ પ્રજાની આમજનતામાં શિક્ષણ અને બુદ્ધિશક્તિનો જે પ્રમાણમાં ફેલાવો થયો હોય તે પ્રમાણમાં પ્રજા પ્રગતિશીલ હોય.

શિક્ષણ શિક્ષણ અને શિક્ષણ જ ! યુરોપનાં ઘણાં શહેરોમાં મુસાફરી કરતાં કરતાં હું ત્યાંના ગરીબ માણસોનાં પણ સુખસાધનો અને શિક્ષણ નિહાળતો, અને ત્યારે આપણા પોતાના ગરીબ માણસોનો વિચાર મારા મનમાં આવતો અને હું આંસુ સારતો. આવો તફાવત શા કારણે થયો? ઉત્તર મળ્યો : શિક્ષણ ! શિક્ષણ અને પોતાની જાતમાં શ્રદ્ધાથી તેમનો અંતર્ગત બ્રહ્મ જાગ્રત થાય છે, જ્યારે આપણામાં રહેલો બ્રહ્મ ધીમે ધીમે સુષુપ્ત દશાને પામતો જાય છે.

આપણા બાળકોને જે કેળવણી આપવામાં આવે છે તે પણ નિષેધક છે. નિશાળે જતો છોકરો કંઈ શીખતો તો નથી જ; પણ તેનું જે છે તે બધું જ ભાંગી પડે છે. પરિણામ એ આવે છે કે તેની આત્મશ્રદ્ધા ચાલી જાય છે. વેદ અને વેદાંતનો જે પ્રધાન સૂર છે તે શ્રદ્ધા – જેનાથી દુનિયા ચાલી રહી છે તે શ્રદ્ધાનો વિનાશ થાય છે.

અજ્ઞશ્ચાશ્રદધાનશ્ચ સંશયાત્મા વિનશ્યતિ | શ્રદ્ધારહિત, અજ્ઞાની અને શંકાશીલ રહ્યાં કરતો મનુષ્ય વિનાશ પામે છે. માટે આપણે વિનાશની આટલા બધા નજીક પહોંચ્યા છીએ. હવે એનો ઉપાય કેળવણીનો પ્રચાર એ જ છે. પ્રથમ આત્મજ્ઞાન. બેશક, તે શબ્દમાં જે ભાવ ગર્ભિત છે, તે જટા, દંડ, કમંડળ અને પહાડોની ગુફા સૂચવવા હું નથી માગતો. ત્યારે હું શું કહેવા માગું છુ? સાંસારિક જીવનમાંથી મુક્તિ અપાવનાર જ્ઞાન શું સામાન્ય ભૌતિક સમૃદ્ધિ પણ ન લાવી શકે? જરૂર તે લાવી શકે જ. મુક્તિ, અનાસક્તિ, ત્યાગ આ બધા શ્રેષ્ઠ આદર્શો છે. પણ સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત |

પશ્ચિમમાં સ્ત્રીઓનું ચલણ છે; સઘળી લાગવગ અને સત્તા તેમની છે. જો તમારા જેવી હિંમતવાળી અને બુદ્ધિશાળી સ્ત્રીઓ વેદાંતમાં નિષ્ણાત બનીને ઉપદેશ આપવા ઈંગ્લેન્ડ જાય, તો મને ખાતરી છે કે દર વર્ષે ભારતનો ધર્મ સ્વીકારી સેંકડો સ્ત્રીપુરુષો ધન્ય બને. આપણા દેશમાંથી બહાર જનાર રમાબાઈ એક જ સ્રી હતી; તે બહેનનું અંગ્રેજી ભાષાનું જ્ઞાન તથા પાશ્ચાત્ય વિજ્ઞાન અને કલાનું જ્ઞાન મર્યાદિત હતું; છતાંય સહુને તેમણે આશ્ચર્યમાં નાખી દીધાં. તમારા જેવું કોઈ જાય તો તો ઈંગ્લેન્ડ ખળભળી ઊઠે; તો પછી અમેરિકાનું તો પુછવું જ શું? જો ભારતીય પોષાકમાં ભારતીય નારી, ભારતના ઋષિઓના મુખેથી સરી પડેલા ધર્મનો ઉપદેશ કરે – હું તો એક ભવિષ્યદર્શન કરી રહ્યો છું – તો એક એવો મહાન જુવાળ આવે, કે જે સમગ્ર પશ્ચિમ જગતને તરબોળ કરી મૂકે. મૈત્રેયી, ખના, લીલાવતી, સાવિત્રી અને ઉભયભારતીની ભૂમિમાં આવું સાહસ કરનારી શું કોઈ સ્ત્રી નહીં નીકળે?

જીવનનું ચિહ્ન છે વિકાસ; અને આપણા આધ્યાત્મિક આદર્શોથી આપણે જગતમાં પ્રસરવું જોઈએ.

શાકાહારી ખોરાક માટે : જેઓ શ્રમ કરીને પોતાની આજીવિકા મેળવતા નથી, તે ભલે માંસ ન ખાય. પણ રાતદિવસ મજૂરી કરીને જેમને પોતાનો રોટલો રળવો પડતો હોય તેવાઓના ઉપર ફરજિયાત શાકાહાર લાદવો, તે આપણી રાષ્ટ્રિય સ્વતંત્રતા ગુમાવવાનું એક કારણ છે. સારો અને પૌષ્ટિક ખોરાક શું કરી શકે તેનો દાખલો જાપાન છે.

સર્વ શક્તિમાન વિશ્વેશ્વરી તમારા હ્રદયમાં પ્રેરણા કરો !

---

ભારતને કઈ કેળવણીની જરુર છે – સ્વામી વિવેકાનંદ

---

વિચારવા જેવી બાબત (હાસ્ય / વ્યંગ / કટાક્ષ) – સ્વામી વિવેકાનંદ

ધાર્મિકતાના અંચળા હેઠળના માણસના દંભ પર પ્રહાર કરતા હાસ્ય / કટાક્ષ અને વ્યંગ સ્વામી વિવેકાનંદની લાક્ષણિક શૈલિમાં વાંચવા માટે નીચેની લિંક પર ક્લિક કરશો :

વિચારવા જેવી બાબત (હાસ્ય / વ્યંગ / કટાક્ષ) – સ્વામી વિવેકાનંદ

ધર્મભૂમિ ભારત – સ્વામી વિવેકાનંદ

ખેતડીના મહારાજાના માનપત્રના જવાબના અંશો અત્રે પ્રસ્તુત છે. સમગ્ર જવાબ વાંચવા લેખને છેડે આપેલ લિંક પર ક્લિક કરશો.

---

ભારતની જીવનશક્તિ ધર્મમાં રહેલી છે, અને જ્યાં સુધી હિંદુ પ્રજા પોતાના પૂર્વજોનો મહાન વારસો ભૂલશે નહીં, ત્યાં સુધી પૃથ્વીના પટ પર એવી કોઈ પણ તાકાત નથી કે જે તેનો નાશ કરી શકે.

આજના જમાનામાં જેઓ સદાય પોતાના ભૂતકાળ તરફ જ જોયા કરે છે, તેમનો સૌ વાંક કાઢે છે. એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે ભારતનાં સર્વ દુ:ખોનું કારણ ભૂતકાળ તરફ આટલી બધી નજર નાખ્યા કરાય છે તે છે. ઊલટાનું મને તો લાગે છે કે એથી વિપરીત વાત જ સાચી છે. જ્યાં સુધી હિંદુ પ્રજા પોતાના ભૂતકાળને ભૂલી ગઈ હતી ત્યાં સુધી એ મૂર્છિત અવસ્થામાં પડેલી હતી; પરંતુ જ્યારે તેણે પોતાની ભૂતકાળમાં દૃષ્ટિ દોડાવવા માંડી, ત્યારે તરત જ જીવનમાં ચોમેર એક નવી જ જાગૃતિ દેખાવા લાગી છે. ખરું તો આ ભૂતકાળમાંથી જ ભવિષ્યનું ઘડતર થવાનું છે. આ ભૂતકાળ જ ભાવિ થઈને ઊભો રહેવાનો છે.

ભારતનું અધ:પતન થયું તેનું કારણ તેના પૂર્વજોના કાયદા અને રિવાજો ખરાબ હતા તે નથી, પરંતુ તે કાયદા અને રિવાજોને તેમનાં સ્વાભાવિક પરિણામોએ પહોંચતા સુધી પકડી રાખવામાં ન આવ્યા તે છે.

પ્રાચીન ભારત પોતાના બે આગેવાન વર્ણો, બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિયોની મહત્વાકાંક્ષી યોજનાઓનું સૈકાંઓ સુધી સમરાંગણ બની રહ્યું હતું.

એક બાજુ પ્રજાને પોતાનું કાયદેસરનું ભક્ષ્ય જાહેર કરનાર રાજાઓના નિરંકુશ સામાજિક જુલમો આડે પુરોહિત વર્ગ ઊભો હતો. બીજી બાજુએ પુરોહિતવર્ગના આધ્યાત્મિક જુલમ અને લોકોને પકડમાં રાખવા માટે ઘડાતા ક્રિયાકાંડોમાં સતત થયા કરતા ફેરફારોની આડે કંઈક પણ સફળતાપૂર્વક ઝઝૂમનારું એક માત્ર બળ ક્ષત્રિયશક્તિ હતું.

જ્યારે ક્ષત્રિયશક્તિ અને જ્ઞાનના પક્ષના નેતા તરીકે શ્રીકૃષ્ણે સમાધાનનો માર્ગ બતાવ્યો ત્યારે ક્ષણિક યુદ્ધવિરામ આવેલો. પરિણામે તત્ત્વજ્ઞાન, ઉદારતા અને ધર્મના નિચોડ સમો ગીતાનો ઉપદેશ મળ્યો. છતાંય કારણો તો ઊભાં હતા જ, એટલે કાર્ય પણ પાછળ આવવું જોઈએ.

એ એક સૂચક હકીકત છે કે પ્રાચીન ભારતે પેદા કરેલા બે મહાનમાં મહાન માનવો – કૃષ્ણ અને બુદ્ધ – બંને ક્ષત્રિયો હતા; અને એથીયે વધુ સૂચક હકીકત તો એ છે કે આ બંને ઈશ્વરાવતારોએ જન્મ કે લિંગભેદ વિના સૌ કોઈને માટે જ્ઞાનના દરવાજા સાવ ખુલ્લા મૂકી દીધા.

બૌદ્ધ ધર્મમાં અદભુત નૈતિક તાકાત હોવા છતાં તે મૂર્તિપૂજાનો અત્યંત વિરોધી હતો; તેનું ઘણું બળ માત્ર નિષેધાત્મક પ્રયત્નોમાં ખેંચાઈ જવાને લીધે, એને પોતાની જન્મભૂમિમાં જ મરણને શરણ થવું પડ્યું. સૌથી વધુ તો આર્ય, મોંગોલો અને આદિવાસીઓનો શંભુમેળો તેણે ઊભો કર્યો તેમાં તેણે લોકોને કેટલાક ઘૃણાજનક વામાચારોને માર્ગે ચડાવી દીધા. એ મહાન અવતારના ઉપદેશોના આ હાસ્યજનક અવશેષોને શ્રી શંકરાચાર્ય અને તેમની સંન્યાસી મંડળીએ ભારતમાંથી તગડી મૂક્યાં તેનું કારણ ખાસ કરીને આ હતું.

આર્યાવર્તના બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિયોનું શું થયું હતું? પોતે બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિય હોવાનો દાવો કરતી અહીં તહીની થોડીક વર્ણસંકર કોમો સિવાય એમનો તો સદંતર લોપ જ થઈ ગયો હતો. અને તેમના બડાઈ મારનારાં આત્મશ્લાઘાનાં વચનો, જેવા કે આખા વિશ્વે તેમની પાસેથી એટલે કે

એતદેશપ્રસૂતસ્ય સકાશાદગ્રજન્મન:

’આ દેશમાં જન્મેલા બ્રાહ્મણો પાસેથી’ શીખવાનું છે વગેરે બધું હોવા છતાંય તેમને કપાળે તો ભભૂત ભૂંસી, અંગે અબોટીયાં પહેરી, બે હાથ જોડી દાક્ષિણાત્યોના ચરણે બેસીને ભણવાની વારી આવી. પરિણામ એ આવ્યું કે વેદો ભારતમાં પાછા આવ્યા. ભારતે કદીયે જોયું ન હતું એવું વેદાન્તનું પુનરુથાન થયું, અને ગૃહસ્થાશ્રમી લોકોએ સુદ્ધાં આરણ્યકોના અધ્યયનનો આરંભ કર્યો.

ખેતડી નરેશ ! એટલું સમજી લેજો, કે આપના પૂર્વજોએ શોધી કાઢેલું મહાનમાં મહાન સત્ય – વિશ્વ એક છે – એ છે. પોતાને ઈજા પહોંચાડ્યા વિના કોઈ પણ માણસ બીજાને ઈજા પહોંચાડી શકે ખરો ? બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિયોની જોહુકમી તેમના પોતાના જ માથા ઉપર ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ સાથે પછડાઈ છે, અને કર્મનો નિયમ હજારો વર્ષ થયાં તેમના ઉપર ગુલામી અને અધ:પતન લાદી રહ્યો છે.

આપના એક પૂર્વજે જે કહ્યું હતું તે આ છે :

ઈહૈવ તૈર્હિત: સર્ગો યેષાં સામ્યે સ્થિતં મન: |

’જેમનું મન સમસ્વરૂપ પરમાત્મામાં સ્થિત થયું છે, તેઓ આ જીવનમાં જ જગ જીતી ગયા છે.’ આ પૂર્વજને ઈશ્વરના અવતાર માનવામાં આવે છે. આપણે સહુ એ માનીએ છીએ. તો શું તેમના શબ્દો વ્યર્થ અને નિરર્થક છે? જો ન હોય, અને આપણે જાણીએ છીએ કે એ નથી, તો જન્મ, જાતિ, અરે અધિકારની સુદ્ધાં ગણતરી વિના, આ આખી સૃષ્ટિના સંપૂર્ણ ઐક્યની વિરુદ્ધનો કોઈ પણ પ્રયાસ, એક ભયંકર ભૂલ છે. અને જ્યાં સુધી આ સામ્યની ભાવનાનો સાક્ષાત્કાર ન થાય ત્યાં સુધી કોઈનો ઉદ્ધાર થાય નહીં.

માટે ઉચ્ચવંશી રાજવી ! વેદાંતના ઉપદેશને અનુસરો. આ કે પેલા ભાષ્યકારે સમજાવ્યા છે તે મુજબ નહીં, પરંતુ તમારી અંદર રહેલ ઈશ્વર સમજે છે તે મુજબ અનુસરો. સૌથી વધારે તો સર્વ ભૂતોમાં, સર્વ વસ્તુઓમાં, સર્વ કંઈમાં એક ઈશ્વરને જોઈને સમત્વના આ મહાન સિદ્ધાંતને અનુસરો.

અજ્ઞાન, અસમાનતા, અને વાસના એ ત્રણ માનવીના દુ:ખના કારણો છે; દરેક, એકની પાછળ બીજું એમ અનિવાર્ય રીતે જોડાઈને આવે જ છે.

અસમાનતા માનવ સ્વભાવનું હળાહળ વિષ છે, માનવજાત પરનો શાપ છે, સર્વ દુ:ખોનું મૂળ છે. શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક, સર્વ બંધનોનું આ મૂળ છે.

સમં પશ્યન હિ સર્વત્ર સમવસ્થિતમીશ્વરમ |
ન હિનસ્ત્યાત્મનાત્મનં તતો યાતિ પરાં ગતિમ ||

’સર્વત્ર ઈશ્વરને સમભાવે રહેલો જોવાથી તે એક આત્માને આત્માથી હણતો નથી, અને તેથી પરા ગતિને પામે છે.’ આ એક જ વચનમાં, થોડા જ શબ્દોમાં, મુક્તિનો વિશ્વવ્યાપી માર્ગ સમાયેલો છે.

રજપૂતો ! તમે પ્રાચીન ભારતનો મહિમા હતા; તમારા અધ:પતનની સાથે જ પ્રજાનું પતન થયું. અને ભારતનો ઉદ્ધાર તો જ થાય જો ક્ષત્રિયોના વંશજો બ્રાહ્મણોના વંશજોને સહકાર આપે. આ સહકાર સત્તા અને સંપત્તિની લૂંટનો ભાગ પાડવામાં નહીં, પરંતુ નબળાને સહાય કરવામાં, અજ્ઞાનીઓને જ્ઞાન આપવામાં અને પોતાના પૂર્વજોની પવિત્ર ભૂમિની ગુમાવેલી કીર્તિ પાછી મેળવવામાં થવો જોઈએ.

અને કોણ કહે છે કે સમય સાનુકૂળ નથી? ફરી પાછું એક વાર ચક્ર ફરવા માંડ્યું છે. ફરી એક વાર ભારતમાંથી આંદોલનો ગતિમાન થયાં છે, અને બહુ નજીકના સમયમાં જ પૃથ્વીના દૂરમાં દૂરને છેડે પહોંચાડવાને એ નિર્માયેલાં છે. એક એવો અવાજ ઊઠ્યો છે કે જેના પડઘા લંબાતા લંબાતા, રોજ રોજ જોર પકડતા જાય છે; એક એવો અવાજ છે કે જે તેની પૂર્વેના બધા અવાજો કરતાં વધુ બળવાન છે, કારણ કે એ પૂર્વના બધા અવાજોની પૂર્ણાહુતિ છે. જે અવાજ સરસ્વતીના કિનારા પર ઋષિઓની સમક્ષ ઊઠ્યો હતો, જે અવાજના પડઘાઓ નગાધિરાજ હિમાલયના શિખરે શિખરે ગર્જી ઉઠ્યા હતા અને સર્વગ્રાહી મહાપૂરની પેઠે કૃષ્ણ, બુદ્ધ અને ચૈતન્ય દ્વારા ભારતનાં મેદાનો ઉપર ઊતરી આવ્યા હતા, તે અવાજ ફરી એક વાર ગર્જી ઊઠ્યો છે. ફરી એક વાર દ્વાર ખુલ્લાં થયાં છે. તમે સર્વે પ્રકાશના સામ્રાજ્યમાં પ્રવેશ કરો, કારણ કે ફરી એક વાર દરવાજા પૂરેપૂરા ખુલ્લા મૂકી દેવામાં આવ્યા છે.

– વિવેકાનંદ

---

ધર્મભૂમિ ભારત – સ્વામી વિવેકાનંદ

---

ભારતના કાર્યની યોજના – સ્વામી વિવેકાનંદ

ન્યાયમૂર્તિ સર સુબ્રમણ્યમ ઐયરને શિકાગોથી તારીખ ૩જી જાન્યુઆરી ૧૮૯૫ના રોજ લખેલ પત્રનો આ પ્રથમ ફકરો છે. પુરો પત્ર વાંચવા છેવાડે આપેલી લીંક પર ક્લિક કરશો.

---

સમાજનું ધરમૂળથી પરિવર્તન કરવાની જરૂર છે, તેવા ભારતના સુશિક્ષિત વર્ગના વિચારની સાથે હું સંમત છું. પણ તે કરવું કેવી રીતે? સુધારકોની ખંડનાત્મક યોજનાઓ નિષ્ફળ ગઈ છે. મારી યોજના આ છે. ભૂતકાળમાં આપણે જે કાંઈ કર્યું છે તે ખરાબ નથી, બેશક ખરાબ નથી. આપણો સમાજ ખરાબ નહીં પણ સારો છે; માત્ર મારે તેને વધારે સારો બનાવવો છે. અસત્યમાંથી સત્યમાં નહીં, ખરાબમાંથી સારામાં નહીં, પણ સત્યમાંથી ઊંચા સત્યમાં, સારામાંથી વધારે સારામાં, શ્રેષ્ઠમાં જવાનું છે. મારા દેશબંધુઓને હું કહું છું કે તેમણે અત્યાર સુધી સારું કર્યું છે; હવે તેથીયે વધારે સારું કરવાનો સમય આવ્યો છે.

વધુ વાંચવા નીચેની લિંક પર ક્લિક કરશો :

ભારતના કાર્યની યોજના – સ્વામી વિવેકાનંદ

મારા બહાદુર શિષ્યોને – સ્વામી વિવેકાનંદ

૧૯મી નવેમ્બર ૧૮૯૪ના રોજ ન્યૂયોર્કથી આલાસિંગા પેરૂમલ પર લખાયેલ પત્રના અંશ અત્રે રજુ કરેલ છે. સંપુર્ણ પત્ર વાંચવા લેખને અંતે આપેલી લિંક પર ક્લિક કરશો.

---

પ્રેમ, અંતરની સચ્ચાઈ અને ધીરજ સિવાય બીજું કાંઈ જરુરનું નથી. વિકાસ, એટલે કે વિસ્તાર અથવા પ્રેમ, એ સિવાય જીવન બીજું શું છે? માટે સર્વ પ્રકારનો પ્રેમ એ જ જીવન છે. જીવનનો એક જ નિયમ છે. સર્વ પ્રકારનું સ્વાર્થીપણું એ જ મૃત્યુ છે.

ગરીબ, અજ્ઞાની અને કચડાયેલાં માટે લાગણી રાખો; એટલી હદ સુધી લાગણી રાખો કે તમારું હ્રદય બંધ પડી જાય, મગજ ઘૂમ્યા કરે અને તમને લાગે કે તમે પાગલ થઈ જશો; અને પછી ઈશ્વરને ચરણે હ્રદયની વ્યથા ધરી દો. ત્યાર પછી આવશે શક્તિ, સહાય અને અદમ્ય ઉત્સાહ !

પુરુષાર્થ કરો ! જ્યારે સર્વત્ર અંધકાર હતો ત્યારે હું કહેતો કે પુરુષાર્થ કરો; આજે જ્યારે પ્રકાશ આવતો લાગે છે ત્યારે પણ હું કહું છું કે પુરુષાર્થ કરો !

પૈસાથી કંઈ વળતું નથી, નામથી પણ નહીં, યશથી પણ નહીં, વિદ્યાથી પણ નહીં, માત્ર પ્રેમથી લાભ થાય છે; માત્ર ચારિત્ર્ય જ મુશ્કેલીઓની વજ્ર જેવી દીવાલો તોડીને તેમાંથી માર્ગ કાઢે છે.

વિકાસની શરત છે સ્વતંત્રતા. જેમ માણસને વિચારની કે વાણીની સ્વતંત્ર્યતા હોવી જોઈએ, તે જ રીતે તેને આહારમાં, પહેરવેશમાં, લગ્નમાં અને બીજી બધી બાબતોમાં બીજાને હાનિ ન કરે ત્યાં સુધીની છૂટ હોવી જોઈએ.

આપણે ભૌતિક સંસ્કૃતિ વિરુદ્ધ મૂર્ખાઈભરી વાતો કરીએ છીએ, કેમ કે દ્રાક્ષ ખાટી છે. આ બધી મૂર્ખાઈભરી બડાઈની વાતો છતાં પણ સમગ્ર ભારતમાં માત્ર એક લાખ જેટલાં જ સ્ત્રીપુરુષો સાચી આધ્યાત્મિક વૃત્તિવાળાં છે. હવે માત્ર આટલા જ લોકોના આધ્યાત્મિક વિકાસને ખાતર શું ત્રીસ કરોડને જંગલીપણા અને ભૂખમરામાં ડુબાડવાં ? શા માટે કોઈએ ભૂખે મરવું જોઈએ ?

ગરીબોને કામ આપવા માટે ભૌતિક સંસ્કૃતિ, અરે ભોગવિલાસ સુધ્ધાં જરુરી છે. ’રોટી ! રોટી !’ જે ઈશ્વર આપણને અહીં રોટી આપી શકતો નથી તે સ્વર્ગમાં શાશ્વત સુખ આપશે તેમ હું માનતો નથી.

ભારતને ઉન્નત બનાવવું છે, ગરીબોને રોટલો પહોંચાડવો છે, શિક્ષણનો વિસ્તાર કરવો છે અને પુરોહિતપ્રથાનાં અનિષ્ટને દૂર કરવાં છે. પુરોહિતપ્રથા ન જોઈએ ! સામાજિક જુલમો ન જોઈએ ! વધારે અન્ન, બધા માટે વધારે તક !

જે બીજાને સ્વતંત્રતા આપવા તૈયાર નથી તેવા કોઈ સ્વતંત્રતાને પાત્ર નથી.

આ બધી પ્રગતિ આપણે ધીરે ધીરે લાવવાની છે, અને તે પણ આપણા ધર્મ માટેનો આગ્રહ રાખીને સમાજને સ્વતંત્રતા આપીને. પુરાણા ધર્મમાંથી પુરોહિતપ્રથાનો નાશ કરો, એટલે દુનિયામાંનો શ્રેષ્ઠ ધર્મ સાંપડશે. શું તમે ભારતીય ધર્મ સાથે યુરોપીય પદ્ધતિનો સમાજ ઘડી શકશો? હું માનું છું કે તે શક્ય છે અને શક્ય હોવું જોઈએ.

એક મધ્યવર્તી સંસ્થા ઊભી કરો અને સમગ્ર ભારતમાં તેની શાખાઓ સ્થાપતા જાઓ. હમણાં માત્ર ધાર્મિક ભૂમિકા ઉપર શરૂ કરો; બળજબરીપૂર્વકના કોઈ સામાજિક સુધારાનો ઉપદેશ અત્યારે ન કરો. માત્ર મૂર્ખાઈભર્યા વહેમોને ટેકો ન આપો. શંકરાચાર્ય, રામાનુજ અને ચૈતન્ય જેવા પ્રાચીન આચાર્યોએ દોરી આપેલી સહુ માટે મોક્ષ અને સમતાની પ્રાચીન ભૂમિકા ઉપર સમાજનું પુનરુત્થાન કરવા પ્રયાસ કરો.

ઉત્સાહ રાખો અને સૌને પ્રેમ કરો. કામ, બસ કામ કરો ! નેતા હોવા છતાં સૌના સેવક બનો. નિસ્વાર્થ બનો. એક મિત્ર ખાનગીમાં બીજા ઉપર આક્ષેપ કરે તે કદી ન સાંભળો. અખૂટ ધીરજ રાખો; અંતે તમને વિજય મળવાનો જ છે.

સાવચેત રહેજો ! જે કંઈ અસત્ય છે તેનાથી સાવધાન રહેજો. સત્યને વળગી રહેજો, તો આપણે સફળ થઈશું; ભલેને ધીરે ધીરે પણ સફળતા જરૂર આવશે.

---

મારા બહાદુર શિષ્યોને – સ્વામી વિવેકાનંદ

---

ભારતની અધોગતિનું કારણ – સ્વામી વિવેકાનંદ

સ્વામી વિવેકાનંદે પશ્ચિમમાં કરેલા કાર્યની પ્રશંસા અર્થે કલકત્તાના ટાઉનહોલમાં, તારીખ પમી સપ્ટેમ્બર, ૧૮૯૪ના રોજ ભરાયેલી સભાના પ્રમુખ રાજા પ્યારીમોહન મુકરજી ઉપર તારીખ ૧૮મી નવેમ્બર ૧૮૯૪ના રોજ લખાયેલ પત્રના અંશ અત્રે પ્રસ્તુત છે. પુરો પત્ર વાંચવા નીચે આપેલ લિંક પર ક્લિક કરશો.

---

કોઈ પણ વ્યક્તિ કે પ્રજા બીજાના સહકાર વિના પોતાને અલગ રાખીને જીવી શકે નહીં. અને જ્યારે જ્યારે મહત્તા, નીતિમત્તા કે પવિત્રતાના ખોટા ખ્યાલોથી આવા પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા છે, ત્યારે ત્યારે તેનું પરિણામ અંતે અલગ રહેનારને સર્વદા હાનિકારક નીવડ્યું છે.

મારા ખ્યાલ પ્રમાણે ભારતનાં પતન અને અધોગતિનું એક મહાન કારણ પ્રજાની આસપાસ ઊભી કરવામાં આવેલી રૂઢિની દીવાલ છે; વળી આ દીવાલ બીજાના તિરસ્કારના પાયા ઉપર ચણાઈ હતી.

જો ભારત ફરીથી પોતાને ઉન્નત બનાવવા માગતું હોય તો તેણે પોતાનો જૂનો ખજાનો બહાર લાવીને દુનિયાની પ્રજાઓમાં છૂટે હાથે વહેંચી દેવો જોઈએ, અને બદલામાં બીજાઓ પાસેથી તેઓ જે આપી શકે તે લેવા તૈયાર રહેવું જોઈએ.

વિસ્તાર એ જીવન છે, સંકુચિતતા એ મૃત્યું છે; પ્રેમ એ જીવન છે, ધિક્કાર એ મૃત્યું છે.

આપણે દુનિયાની બધી પ્રજાઓ સાથે ભળવું જોઈએ. જેઓ વહેમો અને સ્વાર્થના પોટલાં જેવા છે, અને જેમના જીવનનું એક માત્ર ધ્યેય ગમાણમાંના કુતરા જેવું લાગે છે, તેવા સેંકડોના કરતાં જે દરેક હિંદુ પરદેશમાં મુસાફરીએ જાય છે તે પોતાના દેશને વધુ ફાયદો કરે છે.

રાષ્ટ્રીય જીવનની જે અદભુત ઈમારત પાશ્ચાત્ય પ્રજાઓએ ઊભી કરી છે તે તેમના ચારિત્ર્યના મજબૂત થાંભલાઓને અધારે ઊભી છે; જ્યાં સુધી આપણે તેવા સંખ્યાબંધ ચારિત્ર્યવાન માણસો પેદા ન કરી શકીએ ત્યાં સુધી આ કે તે સત્તા સામે બખાળા કાઢવા નિરર્થક છે.

જે લોકો બીજાને સ્વતંત્રતા આપવા તૈયાર નથી તેઓ પોતે સ્વતંત્રતાને લાયક છે ખરા ?

નિરર્થક બખાળા કાઢવામાં આપણી શક્તિઓને વેડફી નાખવાને બદલે, શાંતિથી અને હિંમતથી કામે લાગી જઈએ. હું તો સંપૂર્ણપણે એમ માનું છું કે જે જેને માટે યોગ્ય છે તેને તે મેળવતાં દુનિયાની કોઈ પણ સત્તા રોકી શકે નહીં.

ભૂતકાળ જરૂર મહાન હતો, પણ હું અંતરથી માનું છું કે ભવિષ્ય તેથીયે વધુ ઉજ્જ્વળ બનશે.

ભગવાન શંકર આપણને પવિત્રતા, ધૈર્ય અને ખંતમાં અચળ રાખો.

---

ભારતની અધોગતિનું કારણ – સ્વામી વિવેકાનંદ

---

ભારત મરે ખરું ? – સ્વામી વિવેકાનંદ

મદ્રાસના માનપત્રનો પ્રત્યુત્તર

મદ્રાસના મિત્રો, દેશબંધુઓ અને સહધર્મીઓ !

ભારત મરે ખરું? જે બધું ઉદાત્ત કે નૈતિક કે આધ્યાત્મિક છે તેની આ વૃદ્ધ માતા, જેના પર ઋષિઓના ચરણ ચાલેલા છે તે આ ભૂમિ, જેમાં હજુ ઈશ્વરસમા માનવીઓ જીવંત બેઠેલા છે તે આ ભૂમિ, કદી મરે ખરી? ભાઈ ! હું પેલા કથામાના એથેન્સના ઋષિનું ફાનસ ઉછીનું માગી લાવીનેય આ વિશાળ વિશ્વનાં શહેરોમાં ને ગામડામાં, મેદાનોમાં ને અરણ્યોમાં તારી પાછળ પાછળ ભટકવા તૈયાર છુ; તારાથી બને તો બીજા દેશોમાં આવા મનુષ્યો શોધી બતાવ તો ખરો? અનુભવીઓએ સાચું જ કહ્યું છે કે ઝાડનું પારખું તેના ફળથી થાય. ભારતના દરેકે દરેક આંબાના ઝાડ નીચે જાઓ અને જમીન પર પડેલી અને કીડાએ ખાધેલી કાચી કેરીઓના ગાડાં ભરીને લઈ આવો, તથા તેમાંની એકેએક ઉપર વધુમાં વધુ વિદ્વતાપૂર્ણ સેંકડો ગ્રંથો તમે ભલે લખો, છતાં હું કહીશ કે તમે એક પણ આમ્રફળનું વર્ણન નથી કર્યું. પરંતુ વૃક્ષ પરથી એક સુસ્વાદ, પૂર્ણપક્વ, રસભર્યું ફળ તોડો અને ચાખો, ત્યારે તમે આમ્રફળ શું છે તે વિષેનું બધું જ જાણી લીધું છે એમ કહીશ.

માનપત્રનો પ્રત્યુત્તર આ લેખ સંપૂર્ણ વાંચવા નીચેની લિંક પર ક્લિક કરશો :

ભારત મરે ખરું ? – સ્વામી વિવેકાનંદ