સ્વાગત ૨૦૧૬

મિત્રો,

ઈ.સ.૨૦૧૬નું હર્ષ અને ઉલ્હાસભેર સ્વાગત કરતા આનંદની લાગણી અનુભવું છું.

ગયા વર્ષે આપણે સદાચાર સ્તોત્રના ૧૫મા શ્લોક પર વિચાર કરવાનો પ્રયાસ કરેલો. આ વર્ષે સદાચાર સ્તોત્રના ૧૬મા શ્લોક પર વિચાર વિમર્શ આગળ ધપાવીએ.

સદાચાર સ્તોત્ર (૧૬)

હવે સંન્યાસનું તથા ત્યાગનું સ્વરૂપ કહે છે:

હઠાભ્યાસો હિ સંન્યાસો નૈવ કાષાયવાસસા |
નાહં દેહોSહમાત્મેતિ નિશ્ચયો ન્યાસલક્ષણમ || ૧૬ ||

શ્લોકાર્થ: હઠાભ્યાસ જ સંન્યાસ છે, ભગવાં વસ્ત્ર વડે નહિ જ. હું દેહ નથી, હું આત્મા છું, એવો નિશ્ચય તે ત્યાગનું લક્ષણ છે.

ટીકા: ઊર્ધ્વગતિ વાળા પ્રાણને તથા અધોગતિવાળા અપાનને પ્રાણાયમ વડે એકત્ર કરવાનો અભ્યાસ કરવો, ને દૃશ્યમાં રહેલો રાગ ત્યજવો, તે જ વાસ્તવિક સંન્યાસ છે, અંત:કરણની યોગ્યતા વિના માત્ર ભગવાં વસ્ત્રો ધારણ કરી લેવાં તે વડે વાસ્તવિક સંન્યાસ થતો નથી જ. હું આ સ્થૂલ શરીર નથી, પણ બ્રહ્મથી અભિન્ન આત્મા છું, આવો નિશ્ચય કરી દૃશ્યને મનમાંથી કાઢી નાંખવું તે ત્યાગનું સ્વરૂપ છે.

જ્ઞાનેનેતિ તયો: સમ્યગ્નિષેધાન્તપ્રદર્શનમ

મિત્રો,

ઈ.સ.૨૦૧૩ પૂર્ણ થયું. ગયા વર્ષનો મુખ્ય આદર્શ હતો સ્વ-સ્થિતિ એટલે સ્વસ્થતા.

આજથી શરુ થતા ઈ.સ.૨૦૧૪નું સ્વાગત કરતા હર્ષની લાગણી અનુભવું છું. આ વર્ષની મુખ્ય વિચારધારા સદાચાર સ્તોત્રના ૧૪મા શ્લોક મુજબની રહેશે.

મૌનં સ્વાધ્યાયો ધ્યાનં ધ્યેયબ્રહ્માનુચિન્તનમ |
જ્ઞાનેનેતિ તયો: સમ્યગ્નિષેધાન્તપ્રદર્શનમ || ૧૪ ||

શ્લોકાર્થ:

મૌન સ્વાધ્યાય છે, ધ્યાન કરવા યોગ્ય બ્રહ્મનું વારંવાર ચિંતન ધ્યાન છે, ને જ્ઞાન વડે તે બંનેના યથાર્થ નિષેધના અવધિનો સાક્ષાત્કાર છે.

ટીકા:

વાણીનો નિરોધ સેવવો વા તૂષ્ણીંભાવને પામવું એ શાસ્ત્રનું સાર્થ અધ્યયન છે. ધ્યાન કરવા યોગ્ય પરમ તત્વમાં વારંવાર પોતાના મનને જોડવું એ ધ્યાન છે, અને પરમ તત્વના અનુભવ વડે યોગીને વાણીના તથા મનના વા મૌનના તથા ધ્યાનના યથાર્થ નિષેધના અવધિરૂપ બ્રહ્મનો સાક્ષાત્કાર થાય છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (54)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

આ સદાચારના વિચારાદિ વડે થનારા ફલને કહીને હવે આ સ્તોત્રની (લઘુગ્રંથની) સમાપ્તિ કરે છે:

સદાચારમિમં નિત્યં તેSનુસન્દધતે બુધા: |
સંસારસાગરાચ્છીગ્રં મુચ્યન્તે નાત્ર સંશય: ||૫૪||

ઈતિ શ્રીમર્પરમહંસપરિવ્રાજકાચાર્ય શ્રીમચ્છન્કરાચાર્યવિરચિતં સદાચારસ્તોત્રં સમ્પૂર્ણમ ||

શ્લોકાર્થ: આ સદાચારને જે વિવેકીઓ નિત્ય વિચારે છે તે વિવેકીઓ અવશ્ય સંસારસમુદ્રથી શીગ્ર મોકળા થાય છે એમાં સંશય નથી.

ટીકા: આ સદાચાર નામના લઘુ પુસ્તકમાં વર્ણવેલા વિષયનો જે વિવેકી પુરુષો નિત્ય આદર પૂર્વક વિચાર કરી પછી નિદિધ્યાસન કરે છે તે વિવેકી પુરુષો બ્રહ્મ સાક્ષાત્કાર વડે અવશ્ય અસંખ્ય દુ:ખોરૂપ જલથી ભરેલા સંસાર સાગરથી શીગ્ર મોકળા થાય છે, અર્થાત તેના પર તીર રૂપ બ્રહ્મને પ્રાપ્ત થાય છે, એમાં લેશ પણ સંદેહ નથી.

એ પ્રમાણે બ્રહ્મવિદ્યા વાળા પરમહંસોના ને પરિવ્રાજકોના આચાર્ય શ્રી શંકરાચાર્યજીએ રચેલા સદાચાર નામના સ્તોત્રરૂપ રત્નની શ્રીનાથશર્મપ્રણીત ભાવાર્થદીપિકા નામની ગુજરાતી ભાષાની ટીકા પૂરી થઈ.

સદાચાર સ્તોત્ર (53)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

કૃપા કરીને હવે વાસ્તવિક વાનપ્રસ્થના સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે:

કિમુગ્રૈશ્ચ તપોભિશ્ચ યસ્ય જ્ઞાનમયં તપ: |
હર્ષામર્ષવિનિર્મુક્તો વાનપ્રસ્થ: સ ઉચ્યતે ||૫૩||

શ્લોકાર્થ: જેનું જ્ઞાનમય તપ છે તેને ઉગ્ર તપો વડે શું? જે હર્ષ ને ઈર્ષાથી સારી રીતે મોકળો થયેલો છે તે વાનપ્રસ્થ કહેવાય છે.

ટીકા: જેનું જ્ઞાનમય એટલે સર્વ દૃશ્યના મિથ્યાપણાનો અપરોક્ષ નિશ્ચય કરી સર્વત્ર બ્રહ્માનુભાવ કરવારૂપ તપ છે તેવા દૃઢ જ્ઞાનીને શરીરને બહુ કષ્ટ થાય એવાં તીક્ષ્ણ તપો વડે ક્યું પ્રયોજન સિદ્ધ કરવાનું છે? ઉગ્ર તપનાં જે અન્ય સ્વર્ગાદિ ફલો શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે તે સર્વ ફલો બ્રહ્મજ્ઞાનના મોક્ષરૂપ ફલની આગળ અતિ તુચ્છ હોવાથી તેમને હવે કોઈ પણ ફલ પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી ન રહેવાથી શરીરને અતિ કષ્ટ થાય એવું કોઈ ઉગ્ર તપ કરવાની તેમને લેશ પણ આવશ્યકતા રહી નથી. જે પુરુષ જ્ઞાનમય તપવાળો તથા હર્ષ ને અદેખાઈ આદિ ચિત્તના દોષોથી રહિત છે તે પુરુષ વાસ્તવિક વાનપ્રસ્થ (નિર્જન સ્થાનરૂપ બ્રહ્મમાં ઉત્તમ પ્રકારે સ્થિતિ કરીને રહેલો) કહેવાય છે. અનુકૂલ પ્રાણિપદાર્થના લાભથી થતા ચિત્તના ને મુખના વિકાસને હર્ષ અને અન્યના ઉત્કર્ષને સહન ન કરવો તેને અદેખાઈ કહે છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (52)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

હવે વાસ્તવિક ગૃહસ્થ કોને કહેવો તે જણાવે છે:

ગૃહસ્થો ગુણમધ્યસ્થ: શરીરં ગૃહમુચ્યતે |
ગુણા: કુર્વન્તિ કર્માણિ નાહં કર્તેતિ બુદ્ધિમાન ||૫૨||

શ્લોકાર્થ: જે ગુણોમાં મધ્યસ્થ: તે ગૃહસ્થ છે. શરીર ઘર કહેવાય છે. ગુણો કર્મો કરે છે, હું કર્તા નથી, એમ બુદ્ધિમાન સમજે છે.

ટીકા: જે શરીર, ઈંદ્રિયો, પ્રાણો, અંત:કરણ ને આ જગતરૂપ ગુણોનાં કાર્યોમાં રાગદ્વેષ રહિત રહે છે તે ગૃહસ્થ કહેવાય છે. આ પ્રતીત થતું સ્થુલ શરીર, તેની અંતર રહેલું સૂક્ષ્મશરીર, ને તેની અંતર રહેલું કારણ શરીર ગૃહસ્થનું આત્મસ્વરૂપને જાણનાર જ્ઞાનીનું ઘર કહેવાય છે. સત્ત્વગુણ, રજોગુણ ને તમોગુણના કાર્યરૂપ અંત:કરણ, પ્રાણો, ઈંદ્રિયો ને શરીર આ સર્વ કર્મો કરે છે, હું અસંગ ને અપરિણામી આત્મા કાંઈ પણ કર્મ કરતો નથી એમ જ્ઞાની (તે ગૃહસ્થ) સમજે છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (51)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

હવે વાસ્તવિક બ્રહ્મચારીનાં લક્ષણોનું નિરૂપણ કરે છે:

બ્રહ્માધ્યયન સંયુક્તો બ્રહ્મચર્યરત: સદા |
સર્વં બ્રહ્મેતિ યો વેદ બ્રહ્મચારી સ ઉચ્યતે ||૫૧||

શ્લોકાર્થ: વેદાધ્યયનથી યુક્ત, સર્વદા બ્રહ્મચર્યમાં પ્રીતિવાળો ને સર્વ બ્રહ્મ છે એમ જે જાણે છે તે બ્રહ્મચારી કહેવાય છે.

શ્લોકાર્થ: વેદાધ્યયનથી યુક્ત, સર્વદા બ્રહ્મચર્યમાં પ્રીતિવાળો ને સર્વ બ્રહ્મ છે એમ જે જાણે છે તે બ્રહ્મચારી કહેવાય છે.

ટીકા: બ્રહ્મસ્વરૂપનું તથા તેની પ્રાપ્તિનાં સાધનોનું નિરૂપણ કરનાર વેદના ઉપનિષદભાગનું અર્થના તથા રહસ્યના જ્ઞાન સહિત જેણે શુદ્ધોચ્ચારથી અધ્યયન કરેલું છે એવો, શ્રી સદગુરુની નિષ્કપટ ભાવે સેવા કરવા રૂપ તથા મન, વાણી ને શરીર વડે સર્વ સ્ત્રીઓના વિકાર ઉપજાવનારા સંગથી દૂર રહેવારૂપ બ્રહ્મચર્યના પરિપાલનમાં સર્વદા દંભરહિત પ્રીતિવાળો, ને આ પ્રતીત થતું સર્વ જગત, કલ્પિત નામ, રૂપ ને ક્રિયાનો બાધ કરતાં વસ્તુતાએ બ્રહ્મરૂપ જ છે એમ જે સ્વાનુભવથી જાણનારો છે, તે વાસ્તવિક બ્રહ્મચારી કહેવાય છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (50)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

હવે ભોક્તાદિના સ્વરૂપને કહે છે:

ભોક્તા સત્વગુણ: શુદ્ધો ભોગાનાં સાધનં રજ: |
ભોગ્યં તમોગુણં પ્રાહુરાત્મા ચૈષાં પ્રકાશક: ||૫૦||

શ્લોકાર્થ: શુદ્ધ સત્વગુણ ભોક્તા, રજોગુણ ભોગોનું સાધન, તમોગુણ ભોગ્ય અને જે એમનો પ્રકાશક તેને આત્મા કહે છે.

ટીકા: રજોગુણથી તથા તમોગુણથી નહિ દબાયેલી નિર્મલબુદ્ધિવાળો જીવ ભોક્તા છે, રજોગુણવાળું મન તથા ઈંદ્રિયો ભોગાનુભવનાં સાધનો છે, અને તમોગુણના કાર્યરૂપ પાંચ ભૂતોમાંથી પ્રકટેલા શબ્દાદિ વિષયો ભોગ્ય છે. આત્મા ભોક્તા, ભોગ કે ભોગ્ય નથી, પણ એ સર્વનો અસંગ રહીને પ્રકાશક છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (49)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

વળી અન્ય રીતે જ્ઞાનાદિના સ્વરૂપને કહે છે:

અજ્ઞાનધ્વંસકં જ્ઞાનં વિજ્ઞાનં ચોભયાત્મકમ |
જ્ઞાનવિજ્ઞાનનિષ્ઠેયં તત્સદબ્રહ્મણિ ચાર્પિતા ||૪૯||

શ્લોકાર્થ: અજ્ઞાનને નિવૃત્ત કરનારું જ્ઞાન છે અને વિજ્ઞાન ઉભયરૂપ છે; આ જ્ઞાનવિજ્ઞાનની નિષ્ઠા તે સદ્રુપ બ્રહ્મમાં જ અર્પિત છે.

ટીકા: આત્માનું સદ્રુપ (છે એવું) જ્ઞાન આત્માને આશરે રહેલા અજ્ઞાનને નિવૃત્ત કરનારું નથી, પણ આત્માને આશરે રહેલા અજ્ઞાનને નિવૃત્ત કરનારું આત્માનું વિશેષજ્ઞાન (ચિદ્રુપ તથા આનંદરૂપ એવું જ્ઞાન) છે. વિજ્ઞાન એટલે આત્માથી અભિન્ન બ્રહ્મ તો કલ્પિત અજ્ઞાનના અધિષ્ઠાનરૂપ હોવાથી અજ્ઞાન તથા વિશેષજ્ઞાન ઉભયરૂપ છે. આ જ્ઞાનરૂપ આત્મા તથા વિજ્ઞાનરૂપ બ્રહ્મ એ બંનેની સ્થિતિ નિરુપાધિક સદ્રુપ બ્રહ્મમાં જ અર્પણ થયેલી છે. વસ્તુતાએ તે જ સત્ય છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (48)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

હવે વૃત્તિથી ઉપજેલા જ્ઞાનનો તથા વિજ્ઞાનનો ભેદ કહે છે:

અન્વયવ્યતિરેકાભ્યાં સર્વત્રૈકં પ્રપશ્યતિ |
યત્તત્તુ વૃત્તિજં જ્ઞાનં વિજ્ઞાનં જ્ઞાનમાત્રકમ ||૪૮||

શ્લોકાર્થ: અન્વય અને વ્યતિરેક વડે સર્વત્ર એકને જે જ્ઞાન જુએ છે તે તો વૃત્તિથી ઉપજેલું જ્ઞાન છે, અને જ્ઞાન માત્ર વિજ્ઞાન છે.

ટીકા: આત્માથી અભિન્ન બ્રહ્મના અન્વય વડે અને જડ જગતના વ્યતિરેક વડે સર્વ જગતમાં એક જ અદ્વિતીય તત્ત્વને જે જ્ઞાન જુએ છે તે જ્ઞાન અંત:કરણની વૃત્તિથી ઉપજેલું જ્ઞાન છે, અને વૃત્તિભાગ મૂકી દેતાં જે કેવલ જ્ઞાન રહે છે તે વિજ્ઞાન વા નિરુપાધિક જ્ઞાન કહેવાય છે.

સદાચાર સ્તોત્ર (૪૭)

સદાચાર સ્તોત્ર: આદિ શંકારાચાર્યજી મહારાજ
ભાવાર્થદીપિકા ટીકા: શ્રીમન્નથુરામ શર્માજી મહારાજ

વળી બોધની દૃઢતા માટે જ્ઞાનના, અજ્ઞાનના ને વિજ્ઞાનના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે:

આત્માનાત્મવિવેકસ્ય જ્ઞાનમાહુર્મનીષિણ: |
અજ્ઞાનં ચાન્યથા લોકે વિજ્ઞાનં તન્મયં જગત ||૪૭||

શ્લોકાર્થ: જડ ચેતનના વિવેકને બુદ્ધિમાનો જ્ઞાન કહે છે, અને લોકમાં અન્યથા જ્ઞાન અજ્ઞાન કહેવાય છે, તથા જગતને બ્રહ્મમય જોવું તે વિજ્ઞાન કહેવાય છે.

ટીકા: શુદ્ધ ચેતનરૂપ આત્મસ્વરૂપને સદાદિ સ્વભાવવાળું જાણવું, તથા તેનાથી વિપરીત સ્વરૂપવાળા જડને એટલે માયાને ને તેના કાર્યરૂપ જગતને અસદાદિ સ્વભાવવાળું જાણાવું તેને બુદ્ધિમાન પુરુષો જ્ઞાન કહે છે. આ લોકમાં એક પ્રકારની વસ્તુને બીજે પ્રકારે જાણવી તે અજ્ઞાન કહેવાય છે. આત્માને દેહાદિ જડપદાર્થ રૂપે જાણવો, તથા બ્રહ્મને જગદરૂપે જાણવું તે પણ અજ્ઞાન છે. આ પ્રતીત થતું નામ રૂપ ક્રિયા વાળું જગત વસ્તુતાએ તત્પદના લક્ષ્યાર્થ બ્રહ્મરૂપ છે એમ અનુભવવું તે વિજ્ઞાન કહેવાય છે.