મરણનું સ્મરણ રહેવું જોઈએ – 37

ગીતા પ્રવચનો (વિનોબા)
અધ્યાય આઠમો – પ્રયાણસાધના : સાતત્યયોગ
પ્રકરણ ૩૭ – મરણનું સ્મરણ રહેવું જોઈએ

4. આ આઠમા અધ્યાયમાં એવો સિદ્ધાંત રજૂ કર્યો છે કે જે વિચાર મરણ વખતે સ્પષ્ટ તેમ જ ઊંડો ઠસી ગયેલો હોય તે જ વિચાર પચીના જન્મમાં સૌથી જોરાવર ઠરે છે. એ ભાથું બાંધીને જીવ આગળની યાત્રાને માટે નીકળે છે. આજના દિવસની કમાણી લઈને ઊંઘી ઊઠ્યા પછી કાલના દિવસની આપણે શરૂઆત કરીએ છીએ. તે જ પ્રમાણે આ જન્મે મેળવેલું ભાથું બાંધીને મરણની મોટી ઊંઘમાંથી ઊઠ્યા પછી ફરી પાછી આપણી યાત્રા શરૂ થાય છે. આ જન્મનો અંત તે આગળના જન્મની શરૂઆત બને છે. એથી મરણનું સ્મરણ રાખી જીવનનો વહેવાર કરો.

5. મરણનું સ્મરણ રાખીને જીવવાની વળી વધારે જરૂર એટલા માટે છે કે મરણની ભયાનકતાનો સામનો કરી શકાય, તેમની સામે તોડ કાઢી શકાય. એકનાથના જીવનનો એક પ્રસંગ છે. એક ગૃહસ્થે નાથને પૂછ્યું, “ મહારાજ, તમારૂં જીવન કેટલું સાદું ને નિષ્પાપ ! અમારૂં એવું કેમ નથી ? તમે કદી કોઈના પર ગુસ્સે થતા નથી, તમારે કોઈ સાથે ટંટો નહીં, તકરાર નહીં. તમે કેવા શાંત, પવિત્ર અને પ્રેમાળ છો ! ” નાથે કહ્યું, “ મારી વાત હમણાં રહેવા દે. તારી બાબતમાં મને એક વાતની ખબર પડી છે. તારૂં આજથી સાત દિવસ રહીને મરણ છે.” નાથે કહેલી વાત ખોટી કોણ માને ? સાત દિવસ રહીને મરવાનું ! ફક્ત એકસો ને અડસઠ કલાલ બાકી ! અરેરે ! હવે શું થાય ? તે માણસ ઝટપટ ઘેર ગયો. તેને કંઈ સૂઝે નહીં. બધી મેલમૂકની વાત, સોંપણનોંધણ પણ કરવા માંડી. પછી તે માંદો પડયો. પથારીએ પડયો. છ દહાડા એમ ને મ જતા રહ્યા. સાતમે દહાડે નાથ તેની પાસે આવ્યા. તેણે નમસ્કાર કર્યા. નાથે પૂછ્યું, “ કેમ છે ? ” તેણે કહ્યું, “ જાઉં છું હવે. ” નાથે પૂછ્યું, “ આ છ દિવસમાં કેટલું પાપ થયું ? પાપના કેટલા વિચાર મનમાં ઊઠયા ? ” તે આસન્નમરણ માણસે જવાબ આપ્યો, “ નાથ ! પાપનો વિચાર કરવાનો વખત જ ક્યાં હતો ? નજર સામે મરણ એકસરખું ઘૂમ્યા કરતું હતું. ” નાથે કહ્યું “ અમારૂં જીવન નિષ્પાપ કેમ હોય છે તેનો જવાબ તને હવે મળી ગયો ” મરણનો વાઘ હમેશા સામે ઘૂરકતો ઊભો હોય ત્યારે પાપ કરવાનું સૂઝે ક્યાંથી ? પાપ કરવું હોય તો તેને માટે પણ એક જાતની નિરાંત જોઈએ. મરણનું હમેશ સ્મરણ રાખવું એ પાપમાંથી મુક્ત રહેવાનો ઈલાજ છે. મરણ સામું દેખાતું હોય ત્યારે કઈ હિંમતે માણસ પાપ કરશે ?

6. પણ મરણનું સ્મરણ માણસ હંમેશ ટાળતો ફરે છે. પાસ્કલ નામનો એક ફ્રેંચ ફિલસૂફ થઈ ગયો છે. તેનું ‘ पांसे ’ નામનું એક પુસ્તક છે. पांसे એટલે વિચાર. જુદા જુદા સ્ફુટ વિચારો એ પુસ્તકમાં તેણે રજૂ કર્યા છે. તેમાં તે એક ઠેકાણે લખે છે, “ મૃત્યુ સતત પીઠ પાછળ ઊભું છે પણ મૃત્યુને ભૂલવું કેવી રીતે તેના પ્રયાસમાં માણસ કાયમ મંડ્યો રહે છે. મૃત્ને યાદ રાખીને કેમ વર્તવું એ વાત તે નજર સામે રાખતો નથી. ” માણસથી મરણ શબ્દ સુધ્ધાં સહેવાતો નથી. જમતી વખતે કોઈ મરણ શબ્દનો ઉચ્ચાર કરે તો કહે છે, ‘ અરે ! કેવું અભદ્ર બોલે છે ! ’ પણ તેમ છતાં, મરણ તરફની મજલ હરેક પગલે અચૂક કપાતી જાય છે. મુંબઈની ટિકિટ કપાવીને એક વાર રેલગાડીમાં બેઠા પછી તમે બેઠા રહેશો તો પણ ગાડી તમને મુંબઈમાં લઈ જઈને નાખશે. આપણે જન્મ્યા ત્યારથી જ મરણની ટિકિટ કપાવેલી છે. તમારે જોઈએ તો બેસો કે દોડો. બેઠા રહેશો તો પણ મૃત્યુ છે, દોડશો તો પણ મૃત્યુ છે. તમે મરણના વિચારને પકડી રાખો કે છોડી દો. પણ તે ટાળ્યો ટળતો નથી. બીજું બધું કદાચ અનિશ્ચિત હોય પણ મરણ નિશ્ચિત છે. સૂર્ય અસ્ત પામે છે તેની સાથે માણસના આવરદાનો એક કકડો ખાતો જાય છે. જીવનના ટુકડા એક પછી એક કરડાતા જાય છે. આવરદા ઘસાતી જાય છે, ઘટતી જાય છે. તો પણ માણસને તેનો વિચાર આવતો નથી. જ્ઞાનદેવ કહે છે, कौतुक दिसतसे – કૌતુક દેખાય છે. માણસને આટલી નિરાંત ક્યાંથી રહે છે એ વાતનું જ્ઞાનદેવને આશ્ચર્ય થાય છે. મરણનો વિચાર સુધ્ધાં સહન ન થાય એટલી હદ સુધી માણસને મરણનો ડર લાગે છે. એ વિચારને તે ટાળતો ફરે છે. જાણીબૂજીને તે આંખ મીંચી જાય છે. લડાઈમાં જનારા સિપાઈ મરણનો વિચાર ટાળવાને સારૂ રમતગમત કરશે, નાચશે, ગાશે, સિગારેટ પીશે. પાસ્કલ લખે છે, ‘ પ્રત્યક્ષ મરણ સામે દેખાતું હોવા છતાં આ ટૉમી, આ સિપાઈ તેને વીસરી જવાને માટે ખાશે, પીશે ને રાગડા તાણશે.’

7. આપણે બધા આ ટૉમી જેવા જ છીએ. ચહેરો ગોળ, હસતો રાખવાના, સૂકો હોય તો તેલ, પોમેડો લગાડવાના. વાળ પાકીને ધોળા થઈ ગયા હોય તો કલપ લગાડવાના પ્રયાસોમાં માણસ મંડ્યો રહે છે. છાતી પર સાક્ષાત્ મૃત્યુ નાચતું હોવા છતાં તેને વિસારે પાડવાની કોશિશમાં આપણે બધા ટૉમીઓ જરાયે થાક્યા વગર મંડ્યા રહીએ છીએ. બીજી ગમે તે વાત કરશે પણ કહેશે મરણનો વિષય છેડશો મા. મૅટ્રિક પાસ થયેલા છોકરાને પૂછશો, ‘ હવે શું કરવા ધાર્યું છે ? ’ તો તે કહેશે, ‘ હમણાં પૂછશો મા. હમણાં ફર્સ્ટ ઈયરમાં છું. ’ પછીને વર્ષે પાછું પૂછશો તો કહેશે, ‘ પહેલાં ઈન્ટર તો પાસ થવા દો, પછી આગળ જોઈશું ! ’ એમ ને એમ તેનું ગબડે છે. આગળ શું છે તે પહેલેથી જોવું નહીં જોઈએ કે ? આગળના પગલાની પહેલેથી તજવીજ કરી રાખવી સારી, નહીં તો તે ક્યાંક ખાડામાં નાખી દેશે. પણ વિદ્યાર્થી એ બધું ટાળે છે. એ બિચારાનું શિક્ષણ જ એવું અંધકારમય હોય છે કે તેમાંથી પેલી પારનું ભવિષ્ય તેને મુદ્દલ દેખાતું નથી. એથી પછી શું કરવું એના વિચારને તે નજર સામે ફરકવા જ દેતો નથી. કારણ બધું જ અંધારૂં ઘોર છે. પણ એ આગળનું એમ ટાળી શકાતું નથી. તે બોચી પર આવીને બેઠા વગર રહેતું નથી.

8. કૉલેજમાં પ્રોફેસર તર્કશાસ્ત્ર શીખવે છે. ‘ માણસ મર્ત્ય છે. સૉક્રેટીસ માણસ છે. એટલે તે અચૂક મરવાનો. ’ આવું અનુમાન પ્રોફેસર શીખવે છે. સૉક્રેટીસનો દાખલો આપે છે. પોતાનો કેમ નથી આપતો ? પ્રોફેસર પોતે પણ મર્ત્ય છે. ‘ બધાં માણસ મર્ત્ય છે, માટે હું પ્રોફેસર પણ મર્ત્ય છું અને હે શિષ્ય, તું પણ મર્ત્ય છે, ’ એવું તે પ્રોફેસર શીખવશે નહીં. તે એ મરણને સૉક્રેટીસને માથે ધકેલી દે છે. કારણ સૉક્રેટીસ મરી પરવારેલ છે. તે તકરાર કરવાને હાજર નથી. શિષ્ય ને ગુરૂ બંને સૉક્રેટિસને મરણ અર્પણ કરી પોતાની બાબતમાં तेरी भी चूप, मेरी भी चूप જેવા રહે છે. તેમને જાણે એવું લાગે છે કે આપણે અત્યંત સલામત છીએ!

9. મૃત્યુને વીસરી જવાનો આવો આ પ્રયાસ સર્વત્ર રાત ને દિવસ જાણીબૂજીને ચલાવાય છે. પણ મૃત્યુ ટળે છે ખરૂં કે ? કાલે મા મરી ગઈ એટલે મૃત્યુ સામું આવીને ડોળા ઘુરકાવતું ઊભું જાણો. નિર્ભયપણે મરણનો વિચાર કરી તેનો તોડ કાઢવાની માણસ હિંમત કરતો જ નથી. હરણની પાછળ વાઘ પડયો છે. હરણું ચપળ છે. પણ તેનું જોર ઓછું પડે છે. તે આખરે થાકી જાય છે. પાચળ પેલો વાઘ, પેલું મરણ આવતું હોય છે. તે ક્ષણે તે હરણની કેવી સ્થિતિ થાય છે ? વાઘ તરફ તેનાથી જોઈ શકાતું નથી. જમીનમાં મોં ને શીંગડાં ખોસી તે આંખ મીંચીને ઊભું રહે છે. ‘ આવ ભાઈ ને માર હવે ઝડપ ’ એમ જાણે કે તે નિરાધાર થઈને કહે છે. આપણે મરણને સામું જોઈ શકતા નથી. તેને ચૂકવવાની ગમે તેટલી તરકીબો કરો તો પણ મરણનું જોર એટલું બધું હોય છે કે છેવટે તે આપણને પકડી પાડયા વગર રહેતું નથી.

10. અને મરણ આવે છે એટલે માણસ જીવનની સિલક તપાસવા બેસે છે. પરીક્ષામાં બેઠેલો આળસુ ઠોઠ વિદ્યાર્થી ખડિયામાં કલમ બોળે છે ને બહાર કાઢે છે. પણ ધોળા ઉપર કાળું થવા દે તો શરત. અલ્યા, થોડુંયે લખીશ કે નહીં ? કે પછી સરસ્વતી આવીને બધું લખી જવાની છે ? તે કોરો પેપર આપી આવે છે. અથવા છેવટે કંઈકનું કંઈક ચીતરી મારે છે. સવાલના જવાબ લખવાના છે, એનો કશો વિચાર નથી. આમ જુએ છે ને તેમ જુએ છે. એવું જ આપણું છે. જીવનનો બીજો છેડો મરણને અડે છે એ વાત ખ્યાલમાં રાખી તે છેવટની ઘડી પુણ્યમય, અત્યંત પાવન, રૂડી કેવી રીતે થાય એનો અભ્યાસ આયુષ્યભર રાખવો જોઈએ. ઉત્તમમાં ઉત્તમ સંસ્કાર મન પર કેમ ઠસે એનો વિચાર આજથી જ થવો જોઈએ. પણ સારા સંસ્કારનો અભ્યાસ કોને કરવો છે ? બૂરી વાતોનો મહાવરો માત્ર ડગલે ને પગલે થયા કરે છે. જીભ, આંખ, કાન એને આપણે સ્વાદ લગાડી લગાડી બહેકાવી મૂકીએ છીએ. પણ ચિત્તને જુદો મહાવરો પાડવો જોઈએ. સારી વાતો તરફ ચિત્તને દોરવું જોઈએ, તેનો તેને રંગ લગાડવો જોઈએ. જે ક્ષણે સમજાય કે આપણી ભૂલ થાય છે તે જ ક્ષણથી સુધારો કરવાને મંડી પડવું જોઈએ. ભૂલ જણાય છતાંયે તે પાછી કર્યા કરવી ? જે ક્ષણે ભૂલ સમજાય તે ક્ષણ પુનર્જન્મની ગણો. તે તારૂં નવું બાળપણ. તે તારા જીવનની બીજી નવી સવાર છે એમ સમજ. હવે તું ખરો જાગ્યો. હવે રાત ને દિવસ જીવનનું પરીક્ષણ કર, સંભાળીને ચાલ. એમ નહીં કરે તો પડીને પાછો અફળાઈશ, પાછો બૂરાનો અભ્યાસ ચાલુ થઈ જશે.

11. ઘણાં વરસ પહેલાં હું મારી દાદીને મળવા ગયો હતો. તે ખૂબ ઘરડી થઈ ગઈ હતી. તે મને કહે, ‘ વિન્યા, હમણાંનું કશું યાદ નથી રહેતું. ઘીનું વાસણ લેવાને જાઉં છું પણ લીધા વગર જ પાછી આવું છું. ’ પણ પચાસ વરસ પહેલાંની દાગીનાની એક વાત તે મને કહ્યા કરે. પાંચ મિનિટ પહેલાંનું યાદ રહેતું નથી. પણ પચાસ વરસ પહેલાંનો જોરાવર સંસ્કાર છેવટ સુધી જાગતો સતેજ રહે છે. એનું કારણ શું ? પેલી દાગીનાની વાત ત્યાર સુધીમાં તેણે હરેક જણને કરી હશે. તે વાતનો કાયમ ઉચ્ચાર ચાલુ રહ્યો હતો. તે વાત જીવનને ચોંટી ગઈ, જીવન સાથે એકરૂપ થઈ ગઈ. મેં મનમાં કહ્યું, ઈશ્વર કરે ને મરણ વખતે દાદીને દાગીના યાદ ન આવે એટલે થયું.

હમતો બીગડ્યા ભલે – 77

રાગઃ- માઢ

હમતો બીગડ્યા ભલે, બીગડને દો ભાઇ
તુમતો પ્યારે મત બીગડના, બીગડો તો રામ દુવાઇ –ટેક

ચંદનકી સંગમે તરૂવર બીગડ્યા, બીગડ બીગડ નિત જાય
બીગડ બીગડ વોતો ઐસા બીગડા, ચંદન સો બન જાય –1

ગંગાકી સંગમે સરિત બીગડ્યા, બીગડ બીગડ નિત જાય
બીગડ બીગડ વોતો ઐસી બીગડી, ગંગા સો બન જાય –2

પારસકી સંગમે લોહા બીગડ્યા, બિગડ બિગડ નિત જાય
બીગડ બીગડ વોતો ઐસા બીગડ્યા, કંચન સો બન જાય –3

સંત સંગમેં ભજનપ્રકાશ બીગડ્યા, બીગડ બીગડ નિત જાય
બીગડ બીગડ વોતો ઐસા બીગડા, સંત સદા બન જાય –4

Conversations and Dialogues with Swami Vivekananda (VI)

VI
(Translated from Bengali)
(From the Diary of a Disciple)

(The disciple is Sharatchandra Chakravarty, who published his records in a Bengali book, Swami-Shishya-Samvâda, in two parts. The present series of “Conversations and Dialogues” is a revised translation from this book. Five dialogues of this series have already appeared in the Complete Works, Vol. V.)

[Place: Baghbazar, Calcutta. Year: 1897.]

Swamiji has been staying for some days at the house of the late Balaram Babu. At his wish, a large number of devotees of Shri Ramakrishna have assembled at the house at 3 p.m. (on May 1, 1897). Swami Yogananda is amongst those present here. The object of Swamiji is to form an Association. When all present had taken their seats, Swamiji proceeded to speak as follows:
“The conviction has grown in my mind after all my travels in various lands that no great cause can succeed without an organisation. In a country like ours, however, it does not seem quite practicable to me to start an organisation at once with a democratic basis or work by general voting. People in the West are more educated in this respect, and less jealous of one another than ourselves. They have learnt to respect merit. Take for instance my case. I was just an insignificant man there, and yet see how cordially they received and entertained me. When with the spread of education the masses in our country grow more sympathetic and liberal, when they learn to have their thoughts expanded beyond the limits of sect or party, then it will be possible to work; on the democratic basis of organization. For this reason it is necessary to have a dictator for this Society. Everybody should obey him, and then in time we may work on the principle of general voting.

“Let this Association be named after him, in whose name indeed, we have embraced the monastic life, with whom as your Ideal in life you all toil on the field of work from your station in family life, within twenty years of whose passing away a wonderful diffusion of his holy name and extraordinary life has taken place both in the East and the West. We are the servants of the Lord. Be you all helpers in this cause.”

When Srijut Girish Chandra Ghosh and all other householder disciples present had approved of the above proposal, the future programme of the Society of Shri Ramakrishna was taken up for discussion. The Society was named the Ramakrishna Mission.

Swamiji himself became the general president of the Mission and other office-bearers also were elected. The rule was laid down that the Association should hold meetings at the house of Balaram Babu every Sunday at 4 p.m. Needless to say that Swamiji used to attend these meetings whenever convenient.

When the meeting had broken up and the members departed, addressing Swami Yogananda, Swamiji said, “So the work is now begun this way; let us see how far it succeeds by the will of Shri Ramakrishna.”

Swami Yogananda: You are doing these things with Western methods. Should you say Shri Ramakrishna left us any such instructions?

Swamiji: Well, how do you know that all this is not on Shri Ramakrishna’s lines? He had an infinite breadth of feeling, and dare you shut him up within your own limited views of life. I will break down these limits and scatter broadcast over the earth his boundless inspiration. He never instructed me to introduce any rites of his own worship. We have to realise the teachings he has left us about religious practice and devotion, concentration and meditation, and such higher ideas and truths, and then preach these to all men. The infinite number of faiths are only so many paths. I haven’t been born to found one more sect in a world already teeming with sects. We have been blessed with obtaining refuge at the feet of the Master, and we are born to carry his message to the dwellers of the three worlds.

Swami Yogananda uttered no word of dissent, and so Swamiji continued: Time and again have I received in this life marks of his grace. He stands behind and gets all this work done by me. When lying helpless under a tree in an agony of hunger, when I had not even a scrap of cloth for Kaupina, when I was resolved on travelling penniless round the world, even then help came in all ways by the grace of Shri Ramakrishna. And again when crowds jostled with one another in the streets of Chicago to have a sight of this Vivekananda, then also, just because I had his grace, I could digest without difficulty all that honour — a hundredth part of which would have been enough to turn mad any ordinary man; and by his will, victory followed everywhere. Now I must conclude by doing something in this country. So casting all doubt away, please help my work; and you will find everything fulfilled by his will.

Swami Yogananda: Yes, whatever you will, shall be fulfilled; and are we not all ever obedient to you? Now and then I do clearly see how Shri Ramakrishna is getting all these things done through you. And yet, to speak plainly, some misgiving rises at intervals, for as we saw it, his was of doing things was different. So I question myself: “Are we sure that we are not going astray from Shri Ramakrishna’s teachings?” And so I take the opposing attitude and warn you.

Swamiji: You see, the fact is that Shri Ramakrishna is not exactly what the ordinary followers have comprehended him to be. He had infinite moods and phases. Even if you might form an idea of the limits of Brahmajnâna, the knowledge of the Absolute, you could not have any idea of the unfathomable depths of his mind! Thousands of Vivekanandas may spring forth through one gracious glance of his eyes! But instead of doing that, he has chosen to get things done this time through me as his single instrument, and what can I do in this matter you see?

Saying this, Swamiji left to attend to something else waiting for him, and Swami Yogananda went on praising Swamiji’s versatile gifts.

Meanwhile Swamiji returned and asked the disciple, “Do the people in your part of the country know much of Shri Ramakrishna?”

Disciple: Only one man, Nâg Mahâshaya, came to Shri Ramakrishna from our part of Bengal;* it is from him that many came to hear of him and had their curiosity excited to know more. But that Shri Ramakrishna was the Incarnation of God, the people there have not yet come to know and some would not believe it even if told so.

Swamiji: Do you think it is an easy matter to believe so? We who had actual dealings with him in every respect we who heard of that fact again and again from his own lips, we who lived and stayed with him for twenty-four hours of the day — even we off and on have doubts about it coming over us! So what to speak of others!

Disciple: Did Shri Ramakrishna, out of his own lips ever say that he was God, the all-perfect Brahman?

Swamiji: Yes, he did so many times. And he said this to all of us. One day while was staying at the Cossipore garden, his body in imminent danger of falling off for ever, by the side of his bed I was saying in my mind, “Well, now if you can declare that you are God, then only will I believe you are really God Himself.” It was only two days before he passed away. Immediately, he looked up towards me all on a sudden and said, “He who was Rama, He who was Krishna, verily is He now Ramakrishna in this body. And that not merely from the standpoint of your Vedanta!”* At this I was struck dumb. Even we haven’t had yet the perfect faith, after hearing it again and again from the holy lips of our Lord himself — our minds still get disturbed now and then with doubt and despair — and so, what shall we speak of others being slow to believe? It is indeed a very difficult matter to be able to declare and believe a man with a body like ours to be God Himself. We may just go to the length of declaring him to be a “perfected one”, or a “knower of Brahman”. Well, it matters nothing, whatever you may call him or think of him, a saint, or a knower of Brahman, or anything. But take it from me, never did come to this earth such an all-perfect man as Shri Ramakrishna! In the utter darkness of the world, this great man is like the shining pillar of illumination in this age! And by his light alone will man now cross the ocean of Samsâra!

Disciple: To me it seems, sir, that true faith comes only after actually seeing or hearing something. Mathur* Babu, I have heard, actually saw so many things about Shri Ramakrishna, and thus he had that wonderful faith in him.

Swamiji: He who believes not, believes not even after seeing, and thinks that it is all hallucination, or dream and so on. The great transfiguration of Krishna — the Vishvarupa (form universal) — was seen alike by Duryodhana and by Arjuna. But only Arjuna believed, while Duryodhana took it to be magic! Unless He makes us understand, nothing can be stated or understood. Somebody comes to the fullest faith even without seeing or hearing, while somebody else remains plunged in doubt even after witnessing with his own eyes various extraordinary powers for twelve years! The secret of it all is His grace! But then one must persevere, so that the grace may be received.

Disciple: Is there, sir, any law of grace?

Swamiji: Yes and no.

Disciple: How is that?

Swamiji: Those who are pure always in body, mind, and speech, who have strong devotion, who discriminate between the real and the unreal, who persevere in meditation and contemplation — upon them alone the grace of the Lord descends. The Lord, however, is beyond all natural laws — is not under any rules and regulations, or just as Shri Ramakrishna used to say, He has the child’s nature — and that’s why we find some failing to get any response even after calling on Him for millions of births, while some one else whom we regard as a sinful or penitent man or a disbeliever, would have Illumination in a flash! — On the latter the Lord perhaps lavishes His grace quite unsolicited! You may argue that this man had good merits stored up from previous life, but the mystery is really difficult to understand. Shri Ramakrishna used to say sometimes, “Do rely on Him; be like the dry leaf at the mercy of the wind”; and again he would say, “The wind of His grace is always blowing, what you need to do is to unfurl your sail.”

Disciple: But, sir, this is a most tremendous statement. No reasoning, I see, can stand here.

Swamiji: Ah, all reasoning and arguing is within the limit of the realm of Maya; it lies within the categories of space, time, and causation. But He is beyond these categories. We speak of His law, still He is beyond all law. He creates, or becomes, all that we speak of as laws of nature, and yet He is outside of them all. He on whom His grace descends, in a moment goes beyond all law. For this reason there is no condition in grace. It is as His play or sport. And this creation of the universe is like His play — ” — It is the pure delight of sport, as in the case of men” (Vedanta-Sutras, II. i. 33). Is it not possible for Him who creates and destroys the universe as if in play to grant salvation by grace to the greatest sinner? But then it is just His pleasure, His play, to get somebody through the practice of spiritual discipline and somebody else without it.

Disciple: Sir, I can’t understand this.

Swamiji: And you needn’t. Only get your mind to cling to Him as far as you can. For then only the great magic of this world will break of itself. But then, you must persevere. You must take off your mind from lust and lucre, must discriminate always between the real and the unreal — must settle down into the mood of bodilessness with the brooding thought that you are not this body, and must always have the realisation that you are the all-pervading Atman. This persevering practice is called Purushakâra (self-exertion — as distinguished from grace). By such self-exertion will come true reliance on Him, and that is the goal of human achievement.

After a pause Swamiji resumed: Had you not been receiving His grace, why else would you come here at all? Shri Ramakrishna used to say, “Those who have had the grace of God cannot but come here. Wherever they might be, whatever they might be doing, they are sure to be affected by words or sentiments uttered from here.”* Just take your own case — do you think it is possible without the grace of God to have the blessed company of Nag Mahashaya, a man who rose to spiritual perfection through the strength of divine grace and came to know fully what this grace really means? ” — One attains the highest stage after being perfected by the practice of repeated births” (Gita, VI. 45). It is only by virtue of great religious merit acquired through many births that one comes across a great soul like him. All the characteristics of the highest type of Bhakti, spoken of in the scriptures, have manifested themselves in Nag Mahashaya. It is only in him that we actually see fulfilled the widely quoted text, “”. (“Lowlier than the lowly stalk of grass.”) Blessed indeed is your East Bengal to have been hallowed by the touch of Nag Mahashaya’s feet!

While speaking thus, Swamiji rose to pay a visit to the great poet, Babu Girish Chandra Ghosh. Swami Yogananda and the disciple followed him. Reaching Girish Babu’s place, Swamiji seated himself and said, “You see, G. C., the impulse is constantly coming nowadays to my mind to do this and to do that, to scatter broadcast on earth the message of Shri Ramakrishna and so on. But I pause again to reflect, lest all this give rise to another sect in India. So I have to work with a good deal of caution. Sometimes I think, what if a sect does grow up. But then again the thought comes! ‘No. Shri Ramakrishna never disturbed anybody’s own spiritual outlook; he always looked at the inner sameness.’ Often do I restrain myself with this thought. Now, what do you say?”

Girish Babu: What can I say to this? You are the instrument in his hand. You have to do just what he would have you do. I don’t trouble myself over the detail. But I see that the power of the Lord is getting things done by you, I see it clear as daylight.

Swamiji: But I think we do things according to our own will. Yet, that in misfortunes and adversities, in times of want and poverty, he reveals himself to us and guides us along the true path — this I have been able to realise. But alas, I still fail to comprehend in any way the greatness of his power.

Girish Babu: Yes, he said, “If you understand it to the full, everything will at once vanish. Who will work then or who will be made to work?”

After this the talk drifted on to America. And Swamiji grew warm on his subject and went on describing the wonderful wealth of the country, the virtues and defects of men and women there, their luxury and so on.